مروری بر تقویم هجری شمسی و آغاز قرن پانزدهم
. نويسنده: nssri
امیر حسن زاده
گاهشماری(تقویم نگاری)، به معنی دانش تعیین و نگهداری حساب زمان و تاریخ رویدادها، از قدیمی ترین علوم بشری محسوب می شود که صورت این نتایج برای یک دوره خاص به صورت تقویم(گاهنامه) ارایه می شود. نظام گاهشماری معمولا بر پایه روز و ماه و سال تنظیم می شوند. هر تقویم ارکانی دارد که عبارتند از مبدا، نوع سال(شمسی یا قمری)، تعداد ماهها و تعداد روزهای هر ماه است. بر این اساس تقویم های ملل مختلف که از دیرباز استفاده کرده اند از تنوع زیادی برخوردار است. تقويمي رسمی کشور كه ما از آن استفاده مي‌كنيم، يكي از دقيقترين و مناسبترين تقويم‌هاي جهان است، اما متاسفانه افراد کمی آن را به خوبي مي‌شناسند. در اینجا مختصری از ویژگی های این تقویم و پاسخ به پرسشهای متداول درباره آن ارایه می شود:
- مبدا تقویم هجری شمسی(خورشیدی)، اول فروردین سالی است که هجرت پیامبر گرامی اسلام از مکّه مکرمه به مدینه منوره است که 119 روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه 19 مارس 622 میلادی است.
- نوع تقویم ما بر اساس دوره مداری حرکت زمین به دور خورشید است که یک سال شمسی(خورشیدی) نامیده می شود. مدت متوسط آن 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه اندازه‌گیری شده است. لحظه تحویل سال مقارن با عبور ظاهری مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است که موقعیت مشخصی در کره آسمان می باشد.
- تعداد ماههای هر سال 12 است ولی تعداد شبانه روزهای آن یکسان نیست. دلیل آن بیضی بودن مدار زمین و طبعاً حرکت ظاهری غیریکنواخت خورشید در آسمان است، تعداد شبانه روزهای موجود در نیمه اول سال بیشتر از نیمه دوم سال است.
- تقویم کنونی که ما از آن استفاده می کنیم، نخستین بار در سال 1264 هجری شمسی توسط عبدالغفارخان نجم الدوله(معلم کل علوم ریاضی دارالفنون در دوره قاجاریه) پیشنهاد شد.
- در اواخر سال 1303 هجری شمسی، جمعی از نمایندگاه دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را برای اصلاح تقویم رسمی پیشنهاد کردند که در شب سه شنبه 11 فروردین 1304 به تصویب رسید. بر اساس آن تقویم هجری شمسی کنونی که نام ماههای آن ریشه اوستایی دارد و برگرفته از القاب اهورامزدا یا اسامی فرشتگان است جایگزین اسامی بروج دوازدگانه شد. همچنین تعداد شبانه روزهای هر ماه ثابت تعریف شده است که به شرح جدول می باشد.
- تعداد شبانه‌روزهای سال خورشیدی عدد صحیحی نیست، اما در زندگی روزمره از سال شمسی عُرفی که تعداد شبانه‌روزهای کاملی دارد، استفاده می‌کنیم. برای حل این تناقض، تقویم‌نویسان از مقدار غیرصحیح شبانه‌روز سال شمسی حقیقی (حدود 5 ساعت و 48 دقیقه) صرف‌نظر می‌کنند و سال 365 شبانه‌روزی را «سال عادی» در نظر میگیرند؛ از آنجایی که کسر شبانه روز سال، دقیقاً 6 ساعت نیست در هر 4 یا گاهی 5 سال یک‌بار، جمع مقادیر غیرصحیح سالهای شمسی حقیقی از 1 روز بیشتر می‌شود؛ در چنین شرایطی، یک روز به آخر سال مورد نظر اضافه می‌کنند و آن سال 366 شبانه‌روزی را «سال کبیسه» می‌نامند. ماه اسفند در سالهای عادی 29 روز ولی در سالهای کبیسه 30 روز است. به عنوان مثال سال 1399، یک سال کبیسه است.
- به دلیل اختلال گرانشی ماه و سیارات، مدت هر سال ثابت نیست. در طی قرون اخیر، تعداد شبانه روزهای سال خورشیدی بین بین 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 34 دقیقه تا 365 شبانه‌روز و 6 ساعت و 2 دقیقه در تغییر بوده است. بنابراین لحظه تحویل سال با جمع کسر شبانه روز به سال قبل به دست نمی آید بلکه به طور دقیق محاسبه می شود، بطوریکه بهترین انطباق با طبیعت را داشته باشد و این از ویژگی های منحصر به فرد تقویم ما است.
- مطابق مصوبه هیأت محترم وزیران در سال 1379، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران موظف است تا پایان تیرماه هر سال نسبت به استخراج و تنظیم تقویم کشور برای سال بعد اقدام نماید. در سال 1381 معاون پژوهشی دانشگاه تهران با پیشنهاد تشکیل مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و معرفی اعضای شورای مرکز تقویم موافقت کرد. همچنین محاسبه و اطلاع‌رسانی درباره پدیده‌های نجومی مرتبط با تقویم (مانند: خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی) از وظایف این مرکز به شمار می‌آید. مرکز تقویم دارای یک شورای تخصصی متشکل از حداقل هفت نفر از صاحب‌نظران شاخه‌های علمی وابسته است. این شورا قبل از پایان خرداد هر سال، کار استخراج و تنظیم تقویم سال بعد را انجام می‌دهد تا پس از درج مناسب‌ها توسط شواری فرهنگ عمومی، تقویم رسمی کشور در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب برسد.
-اخیرا در محافل عمومی درباره شروع قرن جدید در تقویم هجری شمسی پرسشهای مطرح شده است. در پایان به بررسی و پاسخ به آن می پردازیم: در عرف اولین سال هر تقویم سال یک است. البته چون سال قبل از مبدا منفی یک است و به این ترتیب بین دو سال متولی(سال قبل از مبدا و سال اول) ناپیوستگی رخ می دهد برخی برای محاسبات صرفاً ریاضی سال شروع را سال صفر درنظر میگیرند ولی در عرف و تقویم این گفته کاربردی ندارد. از آنجایی که معنای قرن یا سده، یکصد سال است، بنابراین روز اول نخستین قرن هجری شمسی، جمعه 1 فروردین 1 و روز پایان آن، سهشنبه 29 اسفند 100، است و شروع قرن دوم هجری شمسی، در روز چهارشنبه اول فروردین 101 بوده است. بر همین منوال، قرن چهاردهم هجری شمسی، از روز چهارشنبه 1 فروردین 1301، آغاز شده و روز یکشنبه 29 اسفند 1400 به پایان خواهد رسید. بنابراین، سال 1400 پایان قرن اخیر در تقویم هجری شمسی است و روز اول قرن پانزدهم هجری شمسی، دوشنبه 1 فروردین 1401 خواهد بود. مشابه این پرسش در سال 1999 میلادی درباره شروع قرن بیستم در تقویم میلادی نیز مطرح شده بود که همانطور که مراجع علمی در آن زمان پاسخ داده بودند، شروع قرن بیستم و هزاره جدید در تقویم میلادی سال 2001 بوده است.
منابع:
اکرمی، موسی. گاهشماری ایرانی، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ دوم، 1385
بیرشک، احمد. گاهشماری ایران، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، چاپ سوم، 1380
حسن پناه، مصطفی و حسن زاده، امیر. تغییر مدت سال شمسی و عوامل موثر در آن. مجله تحقیقات اسلامی، سال بیستم، تابستان 1387، ص 163
حسن زاده، امیر. قاعده بهار، مجله دانستنیها، نیمه دوم اسفند، 1388
صياد، محمدرضا. «تقويم هجري شمسي»، ماهنامه نجوم، سال 3 ، مهر 1373،ص 29-31
عبدالهي،رضا. تاريخِ تاريخ در ايران، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، 1366
مصاحب، غلامحسبن. دایره المعارف فارسی، جلد دوم،بخش اول، مدخل واژه «قرن»، 1381، انتشارات امیرکبیر، ص 2036
ملک پور، ایرج و صیاد، محمدرضا. تقویم تطبیقی 1500 ساله هجری شمسی و هجری قمری قراردادی
ملک پور، ایرج. تقویم پنج هزار ساله هجری شمسی، انتشارات پژوهشکده راه کمال، چاپ اول، 1378
When is the beginning of the new millennium?, Scientific American, Dec 20, 1999
https://www.scientificamerican.com/article/when-is-the-beginning-of/
The 21st Century and the 3rd Millennium, United States Naval Meteorology and Oceanography, October 2, 2019
https://web.archive.org/web/20191002112920/https://aa.usno.navy.mil/faq/docs/millennium.php
بازگشت