اصول اوليه ي يافتن اجرام سماوی
. نويسنده: nssri
از گذشته های بسیار دور روشی ساده برای تعیین جهات وجود داشت که امروزه نیز می توان از آن استفاده کرد. این روش قدیمی و مفید استفاده از موقعيت خورشيد است. اگر به هنگام اذان ظهر پشت به خورشيد قرار بگيرید و دست های چپ و راست خود را بلند کرده و افقی نگه داريد. در اين هنگام امتداد سايه ي شما سمت شمال، دست راست سمت شرق ، دست چپ سمت غرب و پشت سر شما هم سمت جنوب را نشان می دهند. اگر اين جهات را با کمک اشياء اطراف خود مانند: ساختمان، درخت یا تیرچراغ برق به خاطر بسپاريد شب هنگام می توانيد از آنها استفاده کنيد.
روش گفته شده در بالا به شما کمک خواهد کرد تا در مسیر صحیح جستجوی قطب شمال سماوی گام بردارید. در مرحله بعد لازم است در شبی صاف و در مکانی به دور از نورهای مزاحم رصدهاي نجومی خود را آغاز کنید.
شرایط و لوازم اولیه رصد شبانه
1) سعی کنید در شب هایی که آسمان کاملاً صاف و بدون غبار است و در محل رصدتان نورهای مزاحم وجود ندارد (محیط تاریک) اقدام به رصد نمایید. اگر مکان رصدتان تاریک نباشد شما در یافتن ستارگان کم نور و برخی صورت های فلکی دچار مشکل خواهید شد.
2) حتی المقدور مكاني را براي رصد انتخاب كنيد كه در افق موانع رصدی مانند: ساختمان، درخت های بلند و ... نداشته باشد. موانع رصدی باعث مي وشند تا برخی ستارگان و صورت های فلکی کم ارتفاع از نظرتان پنهان بمانند.
3) مكاني را براي رصد انتخاب نماييد كه ايمن باشد. اگر در مكان رصد نگران حيوانات، افراد مزاحم و ... باشيد رصد مفيد و لذت بخشي نخواهيد داشت.
4) اگر هدف رصدتان یافتن صورت های فلکی است زمان رصدتان حدود يك و نيم ساعت بعد از غروب خورشيد درنظر بگیرید.
5) تمام نقشه هاي آسمان و جدول اسامي فارسي و لاتين صورت هاي فلكي و ستارگان پرنور هر صورت فلكي را از منابع مختلف تهيه نماييد.
6) اسامي فارسي صورت هاي فلكي و ستارگان را در داخل نقشه ها در ذيل نام لاتين آنها با مداد بصورت ريز بنويسيد. نكته بسيار مهّم آنكه شما بايد در تمام رصدهايتان از اين نقشه ها براي يافتن صورت هاي فلكي و اجرام ديگر استفاده نماييد.
7) حروف الفباي يوناني را بياموزيد چون در نقشه خواني نجومي ضروري است.
8) قبل از رصد مطالعات نظری در مورد سوژه ي رصدتان داشته باشید و شکل صورت فلکی را در ذهن تان چند بار تجسم کرده و به خاطر بسپارید.
9) اگر نخستین رصدتان جستجو و شناخت صورت های فلکی است بهتر است ابتدا صورت های فلکی دور قطبی شمال را با استفاده از نقشه های ساده آسمان بیابید توجّه داشته باشید در ابتدا ستاره یا ستارگان پرنور هر صورت فلکی را جستجو و رصد کنید.
10) داشتن چراغ قوه کوچک با نور کم و قرمز، نقشه های آسمان (اطلس ستاره ای)، دفترچه یادداشت، کلاه و لباس گرم برای هر رصد ضرورت دارد.
11) انجام رصد در محیطی تاریک یا نسبتاً تاریک در داخل یا نزدیکی منزل نيز امکانپذیر است. اگر رصدتان را در محیط تاریک و به دور از مكان سكونت انجام می دهید موضوع را حتماً به والدین خود اطّلاع داده و یک همراه نیز داشته باشید.
12) بردن لوازم رصد به محل رصد ضروری است در صورت امکان ساک مخصوصی برای رصدهای خارج شهر تهیه نمایید. به همراه داشتن لوازم امنیتی ابتدایی برای رصدهای خارج شهری ضروری است.
13) آغاز کار عملی (رصد) زمینه ساز پیشرفت شما در نجوم رصدی است که از مهارت های لازم و خاص یک منجّم آماتور می باشد.
14) سعی کنید از هر برنامه ي رصدي اتان گزارش تهیه کنید. حتی المقدور این گزارشات باید دقیق و با ذکر جزییات باشند. گزارشات رصدی ارزش علمی فراوان دارند در ضمن در آينده جزء خاطرات شيرين رصدی شما خواهند شد.
اندازه گیری زاویه در آسمان
يكي از موضوعات مهم در نجوم رصدي كاربرد واژه ي جدایی زاویه ای (Angular Separation) در رصد است كه به وفور مورد استفاده منجمان قرار مي گيرد. جدايي زاويه اي به زاویه ی بین شعاع های دید دو جرم سماوی از دید ناظر اطلاق می شود. كه اين زاويه بر حسب درجه، دقیقه یا ثانیه قوسی اندازه گیری و بیان می شود.
براي مثال: جدایی زاویه ای دو ستاره ی قراولان صورت فلكي دب اکبر يا خرس بزرگ (Ursa major) به نام های دبّه (آلفا) و مراق (بتا) از دید راصد حدود 5 درجه قوس در آسمان است. همچنين فاصله يا جدايي زاويه اي ستاره ي آلفا- دب اكبر از ستاره ي قطب شمال يا همان آلفا- دب اصغر (خرس كوچك Ursa minor) حدود 30 درجه ي قوس است.
حال چطور زواياي بيشتر از يك درجه اندازه گيري مي شود؟
درجه بندی و اندازه گیری زاویه در آسمان مانند درجه بندی سطح داخلی يک کره ي هندسی است. در واقع اين كره همان كره ي آسمان است كه ما در زمين همواره شاهد نيمي از آن هستيم. برای فهم بیشتر اين مطلب بايد مانند گذشتگان، خود را در مرکز کره ای تصور کنيد که همه اجرام سماوی به صورت نقطه هايی بر سطح داخلی این کره چسبيده اند. فاصله يا جدايي زاویه ای دو جرم مانند تعيين فاصله دو نقطه بر روی يک دايره ي فرضي است. با تقسيم دايره به بخش های کوچک تر می توان فواصل زاويه ای را تعيين کرد.
یکی از روش های ساده و بدون ابزار جهت اندازه گیری زاویه، استفاده از مشت و وجب است. این روش که مورد استفاده دریانوردان نیز می باشد بدین صورت است که باید در حالتی که دست خود را دراز و به طور مستقیم به سمت آسمان نگه داشته اید انگشتان دست راست خود را مشت کرده و در امتداد بازو نگه دارید. در این حالت فاصله بین برجستگی سمت چپ انگشت شصت و کناره سمت راست انگشت کوچک زوایه ای حدود 10 درجه را در آسمان به شما نشان خواهد داد.
همچنین با دراز کردن دست راست و باز کردن انگشتان به صورت وجب و در نظر گرفتن نوک انگشت شصت و نوک انگشت کوچک میتوان خط کش ساده ای درست کرد که زوایه ای حدود 20 درجه را در آسمان اندازه گیری کند. به عنوان مثال شما به این روش می توانید گنبد آسمان را که نیمکره ای با پوشش زاویه ای 180 درجه است با 9 وجب بپیمایید. به شکل زیر دقّت کنید.
روش هاي فوق جهت نخستین رصدهای شما کارایی خوبی دارند و می توانید به راحتی سمت و ارتفاع اجرام را از افق اندازه گیری کنید. با پیشرفت کارتان می توانید از جدایی زاویه ای بین برخی ستارگان به عنوان مقیاس و خط کش اندازه گیری در آسمان بهره بگیرید.
تعيين موقعيت اجرام بر كره سماوي
در نجوم با کمک زاویاي سمت (Azimuth) و ارتفاع (Altitude) اجرام می توان موقعيت يک جرم را بر کره سماوی تعيين و بیان کرد.
در ستاره شناسی سمت يک جرم سماوی از نقطه ي شمال (سمت صفر درجه) و در جهت حرکت عقربه های ساعت (به طرف شرق) اندازه گيری می شود مثلاً ستاره ای که بر نقطه ي شرق قرار دارد دارای سمت 90 درجه است و اگر در جنوب باشد سمت 180 درجه، در غرب 270 درجه و در نهایت در نقطه ي شمال 360 یا صفر درجه است.
ارتفاع یک جرم سماوی به فاصله ي زاویه ای قائم یک جرم سماوی از افق سماوی گفته می شود یا نزدیک ترین فاصله ای که جرم سماوی از افق دارد. ارتفاع بر حسب درجه از 0 تا 90 اندازه گیری می شود. اگرجسم بر افق باشد ارتفاع آن 0 و در سمت الرأس (سر سو) 90+ درجه خواهد بود. همچنین جسم در زیر افق ارتفاع منفی دارد.
جهت یابی شمال به كمك صورت هاي فلكي دور قطبي شمال
شما در هر جای کره زمین که باشید ستاره ي جدی يا پولاريس كه در صورت فلكي دب اصغر يا خرس كوجك (Ursa minor) قراردارد نشان دهنده ي جهت شمال است. برای يافتن اين ستاره كه به آن ستاره ي قطبي نيز مي گويند باید به سوی افق شمال قرار بگیرید. توجه داشته باشيد قدر ظاهري آن 2+ و به رنگ زرد مايل به سفيد است.
در این مورد نحوه ي یافتن سمت شمال را با استفاده از خورشید به هنگام ظهر (اذان) یادآور شدیم. سپس شب هنگام با کمک نقشه ي آسمان نيمكره ي شمالي در جستجوی صورت فلکی دب اکبر یا ذات الکرسی باشید.
استفاده از صورت فلکی دب اکبر
در این روش ابتدا به بالای افق شمال نگاه کنید و سعی نمایید تا هفت ستاره پرنور صورت فلکی دب اکبر يا خرس بزرگ (Ursa major) را که شبیه یک ماهی تابه است بیابید.
سپس طبق شكل از دو ستاره این صورت فلکی به نام های دبّه و مراق کمک بگيريد. دبه يا آلفا- دب اكبر داراي قدر ظاهري 1.8+و به رنگ زرد مايل به نارنجي و ستاره ي مراق يا بتا- دب اكبر با قدر ظاهري 2.3+ به رنگ سفيد است. اين دو ستاره حدود 5 درجه از يكديگر جدایی زاويه اي دارند. اگر این دو ستاره را با خطی فرضی به یکدیگر متصل کرده و در جهت مخالف كف ماهي تابه به میزان 6 برابر فاصله آن دو ستاره امتداد دهید به ستاره ي قطبی خواهید رسید. ستاره ي قطبی نیز ستاره ای نسبتاً پرنور به رنگ سفید مایل به زرد از قدر ظاهری (روشنایی) 2+ است. شما می توانید با استفاده از جدول زیر صورت فلکی دب اکبر یا خرس بزرگ را در ماه های مختلف سال در موقعیت های متفاوتی از افق تان ببیند. توجّه داشته باشید ارتفاع صورت فلکی در شمال کمی بیشتر از جنوب کشورمان است.
همانطور که در جدول فوق مشاهده می کنید بهترین زمان مشاهده ي صورت فلکی دب اکبر از اسفند تا شهریور ماه هر سال است زیرا ارتفاع آن از افق بیشتر است. تغييرات تدريجي ارتفاع اين صورت فلكي از افق ناظر به دليل گردش انتقالي زمين به دور خورشيد ايجاد مي شود.
استفاده از صورت فلکی ذات الکرسی
در این روش ابتدا به بالای افق شمال نگاه کنید و سعی نمایید صورت فلکی ذات الکرسی (Cassiope) را که شبیه شکل W یا M است بیابید. سپس از دو ستاره این صورت فلکی که در شکل زیر نشان داده شده است کمک بگيريد. این دو ستاره از یکدیگر حدود 6 درجه جدایی دارند. اگر این دو ستاره را با خطی فرضی به یکدیگر وصل کرده و به سمت شمال به میزان 4 برابر فاصله ي آن دو ستاره امتداد دهید به ستاره ي قطبی می رسید.
شما می توانید با استفاده از جدول زیر این صورت فلکی در ماه های مختلف سال در موقعیت های متفاوتی از افق تان ببیند. توجّه داشته باشید ارتفاع صورت فلکی در شمال کمی بیشتر از جنوب کشور مان است.
همان طور که در جدول فوق مشاهده می کنید بهترین زمان مشاهده این صورت فلکی شهریور تا اسفند ماه هر سال است زیرا ارتفاع آن از افق بیشتر است. تغييرات تدريجي ارتفاع اين صورت فلكي از افق ناظر به دليل گردش انتقالي زمين به دور خورشيد ايجاد مي شود.
نکات مهّم:
• با دقّت در جداول فوق متوجّه خواهید شد که زمانی که صورت فلکی دب اکبر ارتفاع زیاد و خوبی از افق تان دارد ارتفاع صورت فلکی ذات الکرسی کم است و برعکس. لذا در زمانی که صورت فلکی دب اکبر در آسمان منطقه ي شمال قابل رصد است مشاهده ي صورت فلکی ذات الکرسی به سختی ممکن است و برعکس. بنابراین به ارتفاع آنها از افق و سمت شان توجّه نمایید.
• ارتفاع ستاره ي قطبی (جدّی) يا آلفا- دب اصغر از افق شمال در روز یا شب يكسان و در هر زمان برابر عدد عرض جغرافیایی مکان رصدتان است. مثلاً: اگر مکان رصد شما در شهر رشت با عرض جغرافیایی 37.5 درجه شمالی است بنابراین ارتفاع ستاره قطبی نیز از افق شمال محل رصدتان نیز ثابت و برابر 37.5 درجه خواهد بود. لذا ارتفاع ثابت این ستاره از افق و جابجانشدن آن در طول شب به شما در یافتن آن کمک می کند.
داود همتي g.astrono@gmail.com
منابع جهت مطالعه ي بیشتر:
1. ستاره شناسي: اصول و عمل- تأليف: آركي.اي. ري و ديويد كلارك – ترجمه: سيد احمد سيدي نوقابي
2. گاهشمار نجومی 1385- تأليف: داود همّتی- سهیل خوشبین فر- امیر حسن زاده - موسسه علمي پژوهشي نجم شمال
3. ستاره شناسی دریایی- تأليف: کاراساوتسف، خلیوستین– ترجمه: حاجی خداوردی خان و...
4. نجوم به زبان ساده- تأليف: دکتر محمدرضا خواجه پور- انتشارات گيتاشناسي
بازگشت