نكاتي در مورد رصد سيارات
. نويسنده: nssri
يكي از جذابيت هاي شگرف و بي نظير آسمان شبانگاهي وجود اجرامي است كه نسبت به ستارگان حركتي دائم و بي قرار دارند. اين اجرام از گذشته هاي دور توجّه نياكان ما را جلب كرده بودند و آنان نيز توجهي خاص به آنها داشتند و نامي كه براي اين اجرام برگزيدند سيار يا سياره يا سرگردان بود. (سيار يعني متحرك. در زمان باستان به آنها بز وحشي يا bibbu نيز مي گفتند چراكه در ميان ستاره ها با سرعت متفاوت و محسوس جابجا مي شدند) این اجرام بدلیل جرم اندک و کمتر از خورشيد نمی توانند از خود نور تولید کنند و بواسطه ي بازتاب نور خورشيد قابل رویت هستند.
از آنجايي كه با چشم معمولي (غيرمسلح) پنج جرم سيّار به راحتي قابل رويت است لذا در اين مقوله سعي مي شود نكاتي مهم در خصوص نحوه ی جستجو و مشاهده (رصد) اين اجرام ارائه شود تا درک اطّلاعات رصدی آنها در آينده به سهولت صورت گيرد:
1) توجّه داشته باشيد كه سيارات به دو گروه سيارات داخلي و خارجي تقسيم مي شوند:
سيارات داخلي سياراتي هستند كه مسير (مدار) آنها در داخل مدار حركتی زمين واقع است. اين سيارات عبارتند از: عطارد (تير يا مركوري) و زهره (ناهيد يا ونوس).
سيارات خارجي نيز سياراتي هستند كه مدار حركتي آنها در وراي مدار حركتي زمين به دور خورشيد است مانند: مريخ (بهرام يا مارس)، مشتري (برجيس يا ژوپيتر)، زحل (كيوان يا ساترن)، اورانوس و نپتون.
2) حركت ظاهري سيارات در آسمان زمين، تركيبي از حركت مداري زمين و حركت مداري سياره است. در واقع ناظر يا راصد زميني ساكن نيست تا فقط شاهد حركت سيارات به دور خورشيد باشد بلكه خود نيز پيوسته در حال حركت و جابجايي در فضاست بنابراين تغيير مكان ظاهري سيارات در آسمان در زمان هاي مختلف متفاوت است. به طوری که گاهی اوقات به نظر می رسد که سیاره برخلاف مسیر اصلی خود یعنی از غرب به شرق حرکت می کند که به این نوع حرکت رجوعی یا قهقرایی می گویند.
3) همه سيارات در يك جهت به دور خورشيد گردش مي كنند. اگر شما در فضا و در نيمه ي شمالي دايره البروج باشيد شاهد گردش سيارات به دور خورشيد در خلاف جهت حركت عقربه هاي ساعت خواهيد بود.
4) سیارات منظومه ما در محدوده ي خاصی از کره ي سماوی قابل مشاهده هستند این محدوده ي کمربند منطقه البروج نام دارد که در درس های قبلی به آن اشاره شد. این موضوع بدین معناست که نباید انتظار دیدن سیارات را در اطراف قطبین سماوی یا در میان بسیاری از صورت های فلکی دیگر داشته باشید.
5) نورانيت (قدر ظاهری) سيارات در زمان هاي مختلف متفاوت است چرا كه حالت (نمای ظاهری) و فاصله ي آنها از ما پيوسته در تغيير است. تغييرات قدر ظاهري سيارات:
• عطارد 3.5+ تا 1.9-
• زهره (پرنورترين و نزديكترين سياره) 3.8- تا 4.8-
• مريخ 2+ تا 2.9-
• مشتري 1.7- تا 2.5-
• زحل 1.5+ تا 0.3-
• اورانوس 5.6+ تا 6.0+
• نپتون (دورترين سياره) 7.7+ تا 8+
6) فاصله ي سيارات خارجی در حالت مقابله به حداقل مي رسد. حالت مقابله حالتي است كه زمين بين خورشيد و سياره واقع شود. توجّه داشته باشید که سيارات داخلي حالت مقابله ندارند و سيارات خارجي نیز حالت مقارنه ي داخلي ندارند.
7) فاصله ي سيارات داخلي در حالت مقارنه ي خارجي به حداكثر و در حالت مقارنه ي داخلي به حداقل مي رسد. حالت مقارنه داخلي زماني است كه سياره بين زمين و خورشيد واقع شود. در مقارنه ي خارجي خورشيد بين زمين و سياره قرار مي گيرد.
8) سيارات به حالت مقارنه ي داخلي يا خارجي ديده نمي شوند، زيرا پرتوهاي خيره كننده خورشيد مانع از رؤيت آنها مي شود مگر آنكه سياره درست از مقابل قرص درخشان خورشيد عبور كند (گذر يا ترانزيت) كه در اين هنگام بر سطح خورشيد چون لكه اي گرد و تيره نمايان مي شوند. توجّه داشته باشید که فقط سیارات تیر و زهره می توانند مقارنه ي داخلی و گذر داشته یاشند.
9) سيارات در حداقل فاصله از زمين (به هنگام مقابله يا نزديك به مقارنه ي داخلي) به دليل نزديكي و افزايش قطر ظاهري اشان پرنورتر از هر زماني مشاهده مي شوند لذا قدر ظاهری کمتری خواهند داشت.
10) دورشدگي يا كشيدگي سيارات دو نوع است: اگر سياره در غرب خورشيد واقع باشد داراي كشيدگي غربي و اگر در شرق خورشيد باشد داراي كشيدگي شرقي است. سياره اي كه كشيدگي شرقي دارد بعد از غروب خورشيد و اگر كشيدگي غربي داشته باشد قبل از طلوع خورشيد رؤيت پذير است.
11) سيارات عطارد و زهره بدليل قرار گيري در داخل مدار زمين هيچگاه در نيمه شب ديده نمي شوند ولي بقيه سيارات ممكن است در هر ساعتي از شب قابل مشاهده باشند. به همین دلیل از دید ناظر زمینی حداكثر جدايي زاويه اي يا دورشدگي سياره عطارد و زهره از خورشيد به ترتيب 28 و 47 درجه قوس مي باشد. به عبارت ديگر سياره عطارد حداكثر 28 درجه و زهره 47 درجه از خورشيد فاصله مي گيرند. بنابراین دو سیاره مذکور فقط ساعتي یا دقایقی قبل از طلوع خورشید یا بعد از غروب آن قابل مشاهده اند. توجه داشته باشید كشيدگي و جدایی زاویه ایی سيارات دیگر از صفر تا 180 درجه متغير است.
12) با چشم غيرمسلح (بدون ابزار) پرنورترين سياره، زهره و كمنورترين آن زحل است. زهره در حداكثر درخشندگي پرنورتر ازهر جسم سماوی (به غیر از ماه وخورشید) دیده می شود به طوری که گاهی اوقات حتي در روشنایی روز نیز قابل مشاهده است! سيارات به هنگام حداکثر نورانیت به ترتيب پرنوري به كمنوري از دید ناظر يا راصد زمینی عبارتند از: زهره، مريخ، مشـــتري، عطارد، زحل، اورانوس و نپتون.
13) پنج سياره ي: زهره، مريخ، مشـــتري، عطارد و زحل به راحتي با چشم غير مسلح قبل مشاهده هستند. ولي سيارات اورانوس و نپتون كمنورترند و فقط با تلسکوپ رصد مي شوند.
14) به دليل اثر خاموشي جوّي بر نور اجرام سماوي، نورانيت سيارات به هنگامي كه در نزديكي افق محل رصد هستند به مراتب كمتر از حالتي است كه آنها در بالاي سر ناظر (سمت الرأس) ديده شوند. اين پديده ناشي از جذب بخشي از نور اجرام بوسيله گاز ها (بخار آب و ...) و غبار موجود در جوّ زمين است. اين اثر در ارتفاعات سماوي كم بيشتر نمود پيدا مي كند.
15) سيارات به رنگ هاي متفاوتي ديده مي شوند كه عبارتند از: عطارد (زرد) ، زهره (سفيد)، مريخ (نارنجي مايل به قرمز)، مشتري (زرد) ، زحل (نارنجی مايل به قهوه اي) ، اورانوس (سبز آبي) ، نپتون (آبي).
16) سيارات حرکت و جابجایی محسوسي در آسمان دارند. ميزان جابجايي يا تغيير مكان روزانه ي سيارات در آسمان با يكديگر متفاوت و در زمان هاي مختلف فرق مي كند. بيشترين جابجايي زاويه اي متعلق به سياره ي عطارد است و بعد به ترتيب: زهره، مريخ، مشتري و ... . عطارد به قدري سريع حركت مي كند كه شما مي توانيد شاهد جابجايي آن در زمينه ی ستارگان در مدّت چند ساعت باشيد. در برخي اوقات اين سياره در عرض چند روز از يك سمت خورشيد به سمت ديگر آن تغيير مكان مي دهد.
17) سيارات در تلسكوپ به شكل قرص هاي كوجكي قابل مشاهده اند ولي ستارگان به صورت جرقه اي از نور ديده مي شوند كه قرص درخشان آنها با چشم غیرمسلح و حتی با بزرگ ترین تلسکوپ های جهان قابل مشاهده و تشخيص نيست.
18) نماي سیارات از درون تلسکوپ یا دوربین به شکل های مختلفی رویت می شوند که به آن اهلّه می گویند. سیارات عطارد و زهره می توانند مانند کره ي ماه به شکل های هلال، تربیع، کوژ (تثلیث) یا بدر (قرص کامل) مشاهده شوند ولی سیارات خارجی فقط به حالت کوژ یا بدر دیده می شوند.
19) از درون تلسکوپ یا دوربین دو چشمی پایه دار نسبتاً قوی می توان به راحتی اقمار برخی سیارات را مشاهده کرد. در این مورد آسانترین مشاهده مربوط به رصد اقمار گالیله ای مشتری است که چهار قمر بزرگ مشتری در یک خط در یک یا دو طرف مشتری خودنمایی می کنند. همچنین با دوربین های با حداقل بزرگنمایی 10 برابر می توان حلقه ها و قمر بزرگ سیاره زحل (تیتان) را نيز مشاهده کرد.
20) سيارات معمولاً چشمک نمي زنند مگر آنكه جريانات جوّي شديد وجود داشته باشد يا ارتفاع آن از افق كم باشد.
شما در صورتی که رصد سيارات را به طور پيوسته و مستمر انجام دهيد متوجّه حقايقي جالب توجّه از انواع حركات و درخشندگي سيارات خواهيد شد كه مي تواند درك شما را از ماهيت و شكل عالم متحوّل سازد. اين كار وقتي نتيجه بخش خواهد بود كه ذهني كنجكاو و تلاشي مستمر داشته باشيد و نتايج مشاهدات خود را ثبت نماييد.
نگارش: داود همتی (عضو هیأت علمی موسسه نجم شمال)
منابع جهت مطالعه ي بیشتر:
1. ستاره شناسي: اصول و عمل- تأليف: آركي.اي. ري و ديويد كلارك – ترجمه: سيد احمد سيدي نوقابي
2. اطلس منظومه ي خورشیدی- تأليف: پاتریک مور، گری هانت – ترجمه: مهندس عباس جعفری
3. گاهشمار نجومی 1385- تأليف: داود همّتی- سهیل خوشبین فر- امیر حسن زاده - موسسه علمي پژوهشي نجم شمال
5. ستاره شناسی دریایی- تأليف: کاراساوتسف، خلیوستین– ترجمه: حاجی خداوردی خان و...
7. نجوم به زبان ساده- تأليف: دکتر محمدرضا خواجه پور- انتشارات گيتاشناسي
بازگشت