بررسی رویت پذیری هلال ماه شوال 1441

مقدمه
از نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می شود که ماه نو )مقارنه ماه و خورشيد) نامیده می شود. در اين حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه به صورت هلال شامگاهي ديده مي شود، پس از چند روز به تربيع اول مي رسد كه در اين حالت ماه يك چهارم مدار خود را طي كرده است. ماه با پيمودن نصف مدار خود به وضعيتي مي رسد كه تمام سطح روشن آن مقابل زمين است كه به آن ماه كامل(بدر) مي گوييم. همين مراحل به طور معكوس تا ماه نو بعدي طي خواهد شد. به فاصله زماني بين دو ماه نو متوالي دوره تناوب هلالي گفته مي شود كه به طور ميانگين 53/29 روز است و طول متوسط يك ماه قمري مي باشد. از آنجا كه طول ماه در تقويم نمي تواند عدد غير صحيح باشد بنابراين هر ماه در تقويم قمري 29 يا 30 روز است.
وضعیت رویت فازهای مختلف ماه
درتقويم هجري قمري قراردادي ماهها به طور متوالي 29 و 30 روز در نظر گرفته مي شود. اما این روش بیشتر برای بررسی های محاسباتی و تاریخی مورد استفاده قرار می گیرد. در تقويم هجري قمري مورد استفاده كشورهاي اسلامي بر اساس معيارها و ضوابطي 29 يا 30 روزه بودن ماه تعيين مي شود. مطابق حكم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده است و فردا، روز اول ماه بعد است ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رويت نشد ماه 30 روزه مي باشد. آنچه در اينجا اهميت دارد، پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه در روز 29 ام و رويت آن است.

عوامل نجومي موثر در رويت هلال ماه
در نگاه اول واضح است كه هر چه مدت زمان گذشته از مقارنه (سن هلال ماه) بيشتر باشد، رويت آن آسان تر است. با افزايش سن هلال، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و جدايي زاويه اي آن افزايش يابد و در نتيجه سطح درخشان(فاز) آن نيز بيشتر مي شود. اما اين تمام ماجرا نيست و عوامل مختلفي در رويت هلال ماه موثر خواهند بود كه به چند مورد آن اشاره مي شود:
ارتفاع هلال: یکی دیگر از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویه‌ی بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و
درخشندگی آن کاهش می‌یابد. علاوه بر این حتماً توجه کرده‌اید که در نزدیکی افق گرد و غبار بیشتری وجود دارد که می‌تواند موجب محو شدن هلال ماه شود. بنابراین هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان تر است.
مدت مكث : هلال هاي شامگاهي پس از غروب خورشيد، غروب مي كنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را مدت مكث مي گويند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود. البته مدت مكث هلال هاي باريك كمتر از يك ساعت و در برخي از موارد كمتر از 40 دقيقه است. معمولاً چنين هلالهايي بلافاصله پس از غروب خورشيد قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر بايد دقايقي تحمل كند تا شرايط مناسب فراهم شود.
ضخامت بخش میانی: یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه‌ی هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه قوسي بیان می‌شود. هر60 دقیقه‌ی قوس برابر 1 درجه است. طبیعی است که هر چه جدايي زاويه اي هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.
ركوردهاي رويت هلال ماه
در بسیاری از رشته‌های علمی و ورزشی، شکستن رکوردهای مختلف به یکی از عوامل ایجاد هیجان و همچنین پیشرفتِ آن رشته تبدیل شده است، جالب اینجاست که در مبحث رؤيت هلال ماه نیز رکوردهایی وجود دارد. وجود رکوردها علاوه بر بوجود آوردن حسّ رقابت سالم و ایجاد پیشرفت در آن، کارآیی مهمتری دارد و آن تأثیرگذاری در پیش‌بینی رؤیت پذیری و یا عدم رؤیت پذیری هلال ماه است.
رکوردهای هلال ماه به بحرانی ترین میزان مشخصه‌هاي تأثيرگذار هلال در لحظه‌ی رؤیت گفته می‌شود. يكي از روش‌هاي اوّليه بررسي رؤيت پذيري هلال ماه، مقايسه‌ی مشخصه‌هاي نجومي هلال با مقادير حدّي يا همان ركوردها است. اگر مشخصه‌هاي نجومي مؤثر در رؤيت هلال وضعيت بهتري از ركوردها داشته باشند، مي‌توان ادعا كرد كه در صورت تحقّق شرايط مناسب يك رصدگر با تجربه قادر به رؤيت آن خواهد بود.
در یک دسته بندی کلی رصدهاي هلال را به دو گروه رکوردهای رؤیت هلال با چشم مسلح و چشم غیر مسلح می توان تقسیم بندی نمود. ساده ترين مشخصه براي ركوردنويسي سن هلال(مدت زمان گذشته از مقارنه) است اما روش دیگر رکوردنویسی بر اساس جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید است.

معيارهاي رويت پذيري هلال ماه
همواره منجمان و تقويم نويسان با بررسی رکوردهای رویت هلال و مدل سازی داده های رصدی، به کمک از يك يا چند مشخصه نجومي براي پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه استفاده می کنند. با افزایش داده های رصدی و به کار گیری رایانه های پرقدرت، این معیارها به تدریج دقیق تر شده اند. هر چند که به دلیل آنکه معیارهای مختلف، از مشخصه های نجومی متفاوتی برای پیش بینی استفاده می کنند با یکدیگر اختلاف های کمی دارند.
در سال ۱۹۹۷، « برنارد يالوپ» معيار خود را با استفاده از معيارهای « ماندر» و « فادرينگهام» ارائه داد. او برای ارائه معيار خود از ۲۹۵ رصد انجام شده طی سالهای ۱۸۵۹ تا ۱۹۹۶ بهره جست. در مدل یالوپ پارامتری به نام «q» تعریف و محاسبه می‌شود که بر اساس آن رؤیت پذیری هلال پیش‌بینی می‌گردد. هر چند که معيار « يالوپ »جزييات بيشتری را در مورد احتمال رويت هلال ماه ارائه می دهد ولی به همان اندازه پيچيده است.
در سال ۲۰۰۰، دو نفر از محققين رصدخانه آفريقای جنوبی ارتفاع و اختلاف سمت ماه با خورشيد در زمان غروب خورشيد را مورد بررسی قرار دادند و با تعيين حداقل ارتفاع لازم برای رويت پذيری، معياری را به دست آوردند.
در سال 2006 میلادی محمد شوکت عوده، معیاری در زمینه‌ی رؤیت پذیری هلال ارائه نموده است. این معیار از نظر مبانی شباهت زیادی به معیار دکتر برنارد یالوپ دارد.
طي ده های خير ركوردهاي در زمينه رويت هلال ماه توسط رصدگران ايراني به دست آمده است كه با معيارهاي موجود تطابق ندارد و آنها را به چالش مي كشاند. از اين رو پژوهشگران ايراني در صدد تصحيح و يا ارائه معيارهاي پيش بيني رويت هلال ماه هستند.

معرفی نرم افزارها و اپلیکیشن های رویت هلال ماه
یکی از نرم افزارهای قدیمی در این زمینه با نام Moon Calculator است که توسط مُنظور احمد (Monzur Ahmed) تحت Dos طراحی شد. نسخه 6 اين نرم افزار در سال 2001 در اختيار علاقمندان قرار گرفت. این نرم افزار قادر به محاسبه موقعيت، سن، فاز و ديگر مشخصات نجومي ماه است. اين نرم افزار اين امكان را به كاربر مي‌دهد كه با وارد كردن موقعيت جغرافيايي، مشخصه های نجومی ماه را برای زمان مورد نظر محاسبه کند. (Moonc) Moon Calculator با ارائه نقشه‌اي مي‌تواند وضعيت رويت پذيري را در مناطق مختلف نشان دهد و به پيش‌بيني تقويم هجري قمري بپردازد. اجرای این برنامه در ویندوزهای جدید با مشکل مواجه است.
Accurate Times نرم افزار پرکاربردی برای محاسبه اوقات شرعی و رویت هلال می باشد. این نرم افزار با مدیریت محمد شوکت عوده(Odeh) برای محیط ویندوز طراحی شده و به همین دلیل مقبولیت یافته است. یکی از اشکالات آن، استفاده از معیارهای برای پیش بینی رویت هلال است که قبلا به چالش کشیده شده است.
با پیشرفت و در دسترس بودن گوشی های تلفن همراه هوشمند و استقبال از اپلیکشن های قابل اجرا در آنها، ایده طراحی اپلیکیشن نجومی برای محاسبه و پیش بینی رویت هلال ماه با نام «مه یار» در مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران شکل گرفت که بخشی از اینکار با حمایت مرکز موضوع شناسی احکام فقهی است. در اپلیکیشن «مه یار» امکان محاسبه موقعیت ماه و خورشید برای هر مکان و زمان با استفاده از دقیق ترین کدهای مکانیک سماوی وجود دارد. کاربر می تواند موقعیت جغرافیایی خود را به کمک نقشه دقیق گوگل ارث مشخص کند. یکی دیگر از مزیت های «مه یار» استفاده از معیارهای ایرانی برای پیش بینی وضعیت رویت پذیری هلال ماه است. اولین معیار مورد استفاده مربوط به آقای محسن قاضی میرسعید است. این معیار بر اساس چند دهه رکوردهای رویت هلال است و از دو مشخصه فاز و ارتفاع ماه برای پیش بینی وضعیت رویت پذیری استفاده می کند. معیار بعدی در مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک تهیه شده است که از دو مشخصه ضخامت هلال و اختلاف ارتفاع ماه و خورشید بهره می گیرد.
پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه شوال 1441ه.ق
كارشناسان براي پيش بيني وضعيت رويت پذيري، ابتدا مشخصه هاي نجومي هلال ماه را در شامگاه 29 ماه قمري محاسبه و استخراج مي كنند و سپس با مقايسه اين مقادير با ركوردها و معيارهاي نجومي در مورد شروع ماه اعلام نظر مي نمايند. به همين منظور مهمترين مشخصه هاي نجومي اين هلال در روز پنج شنبه 4 اردیبهشت 1399 در چند شهر محاسبه شده است.
بر اساس محاسبات، زمان مقارنه ماه و خورشید در ساعت 22:09 جمعه 2 خرداد 1399 رخ می دهد. نقشه زیر، وضعیت پیش بینی رویت پذیری هلال ماه شوال در شامگاه شنبه 3 خرداد بر اساس معیار یالوپ است. مناطقی که با رنگ قرمز مشخص شده است(مانند قاره آمریکا) هلال به راحتی با چشم غیرمسلح قابل رویت است. در مناطق قهوه ای رنگ(مثل قاره آفریقا) نیز هلال با چشم غیرمسلح در شرایط جوی مناسب قابل رویت است. در مناطق زرد رنگ(مانند بخشهایی از اروپا و غرب آسیا) برای رویت هلال ممکن است ابزار رصدی(دوربین دوچشمی) لازم باشد.


اما همانطور که ذکر شد، این معیار طی سالهای اخیر در برخی موارد نتوانسته پیش بینی دقیقی ارایه دهد و به همین دلیل برخی پژوهشگران ایرانی، معیارهای جدیدی ارایه کرده اند. در نقشه پیش بینی معیار آقای محسن قاضی میرسعید برای این هلال ماه ارایه شده است. در مناطق سبز رنگ، هلال ماه با چشم غیرمسلح و در بخشهای دیگر کشورمان با چشم مسلح قابل رویت پیش بینی شده است.


در نقشه زیر، وضعیت رویت پذیری بر اساس معیار مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک نشان داده شده است. در صورت شرایط جوی مناسب، در مناطق سبز پررنگ هلال با قطعیت با چشم غیرمسلح و در مناطق سبزکم رنگ رویت با چشم غیرمسلح محتمل است. در مناطق زردرنگ برای رویت نیازمند ابزار رصدی(دوربین دوچشمی یا تلسکوپ) هستیم.


بنابراین این هلال در شامگاه شنبه در بخشی از ایران و کشورهای غریی(مثل عربستان و عراق و...) با چشم غیرمسلح و در بخشهای شرقی ایران و کشورهای شرقی با چشم مسلح قابل رویت است. بنابراین یکشنبه در ایران و کشورهای اسلامی عیدسعید فطر همزمان پیش بینی می شود.