10/11
علم نجوم كاربردهاي گسترده در دين اسلام دارد. يكي از مسائلي كه منجمان دوره اسلامي با آن مواجه بوده‌اند تعيين جهت قبله است. در هنگام روز از موقعيت خورشيد استفاده خواهيم كرد. همانطور كه مي دانيم خورشيد از شرق طلوع مي كند و در غرب غروب مي كند. هر چند كه اين گفته همواره دقيق نيست. در روز اول بهار (اعتدال بهاري)خورشيد دقيقاً در شرق طلوع مي كند اما هر چه به انتهاي فصل بهار نزديك مي شود، طلوع خورشيد كمي به سمت شمال تغيير مي كند و در زمان انقلاب تابستاني اين اختلاف به حدود 30 درجه(بسته به عرض جغرافيايي) مي رسد و به طبع در نقطه اي بين غرب و شمال غرب نيز غروب مي كند. 
وضعيت طلوع و غروب خورشيد در اول پاييز(اعتدال پاييزي) مشابه اعتدال بهاري است. اما هر چه به ابتداي زمستان نزديك مي شويم موقعيت طلوع خورشيد به سمت جنوب شرق تمايل پيدا مي كند. بنابراين بايد به اين نكات توجه داشت.
در طول يك روز ، پس از طلوع خورشيد، به تدريج ارتفاع آن زياد مي شود تا زمان ظهر كه ارتفاع خورشيد به حداكثر خود مي رسد و طول سايه شاخص حداقل مقدار خود است. در اين هنگام خورشيد در جهت جنوب قرار دارد و به طبع سمت مقابل شمال است. از زمان ظهر به بعد، به تدريج جهت خورشيد به سمت غرب متمايل مي شود و طول سايه شاخص بلندتر مي شود.
در منطقه ايران، جهت قبله تقريباً در راستاي جنوب غربي قرار دارد. به همين دليل معمولاً زاويه بين راستاي قبله با جهت جنوب ذكر مي شود كه به آن زاويه انحراف گفته مي شود.به علت گستردگي كشورمان، اين زاويه در شهرهاي مختلف، متفاوت است. كمترين آن در شمال غرب و بيشترين آن در جنوب شرق ايران است.
زاويه انحراف قبله براي مراكز استان ها
مي توان براي روزهاي مختلف، محاسبه كرد كه در چه ساعتي خورشيد در جهت قبله قرار مي گيرد كه اصطلاحاً به آن ساعت قبله گفته مي شود. ضمن آنكه در دو روز سال، خورشيد دقيقاً در بالاي سر مكه معظمه قرار مي گيرد كه در زمان اذان ظهر اين دو روز، خورشيد در جهت قبله قرار مي گيرد و تمام ساكنين كره زمين مي توانند با كمك يك شاخص براي پيدا كردن جهت قبله استفاده كنند.
در سال 1402 در یکشنبه 7 خرداد ، ساعت 12 و 48 دقيقه و یکشنبه 25 تير ، ساعت 12 و 57 دقيقه به وقت ايران ( لحظة اذان ظهر در مكة معظمه) جهت خلاف ساية شاخص در هر مكان جهت قبله را نشان مي‌دهد.
امير حسن‌زاده
مركز تقويم مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران
وضعيت طلوع و غروب خورشيد در اول پاييز(اعتدال پاييزي) مشابه اعتدال بهاري است. اما هر چه به ابتداي زمستان نزديك مي شويم موقعيت طلوع خورشيد به سمت جنوب شرق تمايل پيدا مي كند. بنابراين بايد به اين نكات توجه داشت.
در طول يك روز ، پس از طلوع خورشيد، به تدريج ارتفاع آن زياد مي شود تا زمان ظهر كه ارتفاع خورشيد به حداكثر خود مي رسد و طول سايه شاخص حداقل مقدار خود است. در اين هنگام خورشيد در جهت جنوب قرار دارد و به طبع سمت مقابل شمال است. از زمان ظهر به بعد، به تدريج جهت خورشيد به سمت غرب متمايل مي شود و طول سايه شاخص بلندتر مي شود.
در منطقه ايران، جهت قبله تقريباً در راستاي جنوب غربي قرار دارد. به همين دليل معمولاً زاويه بين راستاي قبله با جهت جنوب ذكر مي شود كه به آن زاويه انحراف گفته مي شود.به علت گستردگي كشورمان، اين زاويه در شهرهاي مختلف، متفاوت است. كمترين آن در شمال غرب و بيشترين آن در جنوب شرق ايران است.
زاويه انحراف قبله براي مراكز استان ها
مي توان براي روزهاي مختلف، محاسبه كرد كه در چه ساعتي خورشيد در جهت قبله قرار مي گيرد كه اصطلاحاً به آن ساعت قبله گفته مي شود. ضمن آنكه در دو روز سال، خورشيد دقيقاً در بالاي سر مكه معظمه قرار مي گيرد كه در زمان اذان ظهر اين دو روز، خورشيد در جهت قبله قرار مي گيرد و تمام ساكنين كره زمين مي توانند با كمك يك شاخص براي پيدا كردن جهت قبله استفاده كنند.
در سال 1402 در یکشنبه 7 خرداد ، ساعت 12 و 48 دقيقه و یکشنبه 25 تير ، ساعت 12 و 57 دقيقه به وقت ايران ( لحظة اذان ظهر در مكة معظمه) جهت خلاف ساية شاخص در هر مكان جهت قبله را نشان مي‌دهد.
امير حسن‌زاده
مركز تقويم مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران